Thực tiễn là gì? Các nghiên cứu khoa học về Thực tiễn

Thực tiễn là gì?

Thực tiễn là toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích của con người nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội. Hoạt động này bao gồm quá trình con người sử dụng công cụ, phương tiện và tri thức để tác động lên thế giới khách quan, tạo ra biến đổi thực tế. Thực tiễn khác với các hoạt động tinh thần thuần túy vì nó mang tính vật chất và tạo ra kết quả có thể quan sát, đo lường.

Thực tiễn đồng thời là nền tảng hình thành mọi loại tri thức. Con người chỉ có thể hiểu thế giới khi trực tiếp tham gia vào quá trình tác động và quan sát sự biến đổi trong tự nhiên. Trong triết học, thực tiễn được xem như cơ sở phát sinh nhận thức, là điểm bắt đầu của hoạt động tư duy. Chính nhờ sự lặp lại của các hoạt động thực tiễn, tri thức được tích lũy, làm phong phú và phát triển liên tục.

Một số đặc điểm cơ bản của thực tiễn có thể được mô tả như sau:

• Mang tính vật chất và gắn với hoạt động trực tiếp của con người.
• Có mục đích rõ ràng, thể hiện qua nhu cầu cải tạo thế giới.
• Diễn ra trong bối cảnh lịch sử xã hội cụ thể.
• Tạo ra kết quả có thể nghiệm chứng bằng kinh nghiệm và đo lường.

Bản chất triết học của thực tiễn

Bản chất triết học của thực tiễn nằm ở tính vật chất và khả năng cải biến thế giới của nó. Trong chủ nghĩa duy vật biện chứng, thực tiễn được xem là tiêu chuẩn cao nhất để kiểm nghiệm tri thức. Một lý thuyết chỉ có giá trị nếu được kiểm chứng trong thực tế và mang lại kết quả đúng đắn. Điều này tạo ra mối liên hệ cấu trúc giữa thực tiễn và nhận thức.

Thực tiễn mang tính lịch sử vì nó phụ thuộc vào trình độ phát triển của xã hội và lực lượng sản xuất. Ở mỗi giai đoạn, mục tiêu và phương thức thực tiễn thay đổi theo nhu cầu phát triển của con người. Do đó, thực tiễn không phải là một phạm trù cố định mà vận động theo tiến trình của lịch sử. Đây là lý do các hệ thống triết học khác nhau đều coi thực tiễn như một phạm trù nền tảng để giải thích sự phát triển xã hội.

Bảng sau mô tả một số thuộc tính triết học nổi bật của thực tiễn:

Thuộc tính	Ý nghĩa
Tính vật chất	Khẳng định thực tiễn là hoạt động tác động vào thế giới khách quan
Tính lịch sử	Cho thấy thực tiễn thay đổi theo thời kỳ phát triển xã hội
Tính mục đích	Thực tiễn luôn hướng đến kết quả cụ thể phục vụ đời sống con người
Tính kiểm nghiệm	Thực tiễn là tiêu chuẩn để xác định tính đúng đắn của tri thức

Các hình thức cơ bản của thực tiễn

Hoạt động sản xuất vật chất là hình thức thực tiễn quan trọng nhất, liên quan đến quá trình con người tạo ra của cải vật chất. Đây là nền tảng của xã hội, quyết định sự tồn tại và phát triển của con người. Sản xuất vật chất bao gồm các hoạt động như nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng và khai thác tài nguyên.

Hoạt động chính trị xã hội là hình thức thứ hai, thể hiện thông qua các hoạt động tổ chức, quản lý cộng đồng và thiết lập trật tự xã hội. Nó bao gồm các hoạt động lập pháp, hành pháp, tư pháp, vận động xã hội và tham gia cộng đồng. Hoạt động này tạo ra sự ổn định và định hướng phát triển chung của xã hội.

Thực nghiệm khoa học là hình thức đặc biệt của thực tiễn, trong đó con người chủ động tạo ra điều kiện để kiểm chứng các giả thuyết khoa học. Đây là cơ sở để phát triển tri thức khoa học hiện đại. Một số nội dung chung của ba hình thức thực tiễn có thể liệt kê như sau:

• Đều mang tính vật chất và có kết quả đo lường được.
• Góp phần tạo ra tri thức mới hoặc hoàn thiện tri thức cũ.
• Tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến sự phát triển xã hội.
• Có vai trò khác nhau nhưng bổ sung cho nhau trong tiến trình lịch sử.

Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức

Thực tiễn là nguồn gốc của nhận thức vì mọi tri thức đều bắt đầu từ hoạt động trải nghiệm và tác động vào thế giới khách quan. Con người thông qua lao động và quan sát đã thu được những dữ liệu đầu tiên về thế giới, từ đó hình thành cảm giác, tri giác và các khái niệm cơ bản. Nhờ sự lặp lại của các hoạt động thực tiễn, nhận thức được củng cố và mở rộng.

Thực tiễn là động lực của nhận thức vì sự phát triển xã hội luôn đặt ra nhu cầu mới, đòi hỏi con người phải tìm hiểu và giải quyết các vấn đề phát sinh. Khi thực tiễn thay đổi, nhận thức cũng phải đổi mới để phù hợp. Điều này giải thích vì sao sự tiến bộ của nhận thức khoa học gắn liền với sự phát triển của kỹ thuật và công nghệ.

Thực tiễn đồng thời là tiêu chuẩn kiểm nghiệm chân lý. Một lý thuyết chỉ có giá trị khi được ứng dụng và kiểm chứng thành công trong hoạt động thực tế. Nhiều nguồn tài liệu học thuật về vai trò của thực tiễn có thể xem tại Stanford Encyclopedia of Philosophy.

Mối quan hệ giữa thực tiễn và lý luận

Mối quan hệ giữa thực tiễn và lý luận mang tính biện chứng, trong đó thực tiễn là cơ sở phát sinh lý luận và đồng thời là nơi kiểm nghiệm lại giá trị của lý luận. Lý luận không xuất hiện một cách tự phát mà được hình thành trên cơ sở tổng kết những kinh nghiệm, dữ liệu và quy luật được phát hiện từ hoạt động thực tiễn. Khi con người lao động, quan sát, thử nghiệm và giải quyết vấn đề trong thực tế, họ tích lũy tri thức và khái quát hóa chúng thành lý luận. Do đó, không có lý luận khoa học nào tồn tại tách rời thực tiễn.

Lý luận đúng đắn có khả năng định hướng hoạt động thực tiễn hiệu quả, giúp con người tránh sai lầm, giảm thiểu chi phí và tối ưu hóa kết quả. Khi lý luận được hình thành và kiểm chứng thành công, nó trở thành công cụ mạnh mẽ để thay đổi thế giới vật chất. Ngược lại, lý luận xa rời thực tiễn dễ dẫn đến nhận định sai lệch và gây hậu quả trong hành động. Đặc điểm này cho thấy lý luận chỉ thực sự có giá trị khi được vận dụng trở lại vào thực tiễn.

Bảng sau làm rõ hơn mối quan hệ hai chiều giữa thực tiễn và lý luận:

Thực tiễn	Lý luận
Cung cấp dữ liệu, kinh nghiệm và nhu cầu	Khái quát hóa thành khái niệm và học thuyết
Kiểm nghiệm tính đúng sai của lý luận	Định hướng hành động thực tiễn
Thay đổi theo điều kiện xã hội lịch sử	Phát triển khi bổ sung tri thức mới

Thực tiễn trong khoa học và công nghệ

Trong lĩnh vực khoa học, thực tiễn thể hiện rõ nhất thông qua hoạt động thí nghiệm và kiểm chứng. Các giả thuyết khoa học chỉ được công nhận khi trải qua quá trình thử nghiệm lặp lại, cho kết quả giống nhau trong nhiều điều kiện. Phương pháp khoa học hiện đại dựa trên quan sát, đặt giả thuyết, thực nghiệm và kiểm chứng, trong đó thực nghiệm là trọng tâm. Điều này cho thấy thực tiễn giữ vai trò quyết định trong việc xác lập tri thức khoa học.

Trong công nghệ, thực tiễn là quá trình biến tri thức khoa học thành sản phẩm, thiết bị và quy trình ứng dụng được trong đời sống. Mỗi công nghệ mới đều trải qua nhiều lần thử nghiệm, điều chỉnh và cải tiến trước khi được triển khai trên quy mô lớn. Các tổ chức như NIST cung cấp các tiêu chuẩn kỹ thuật và quy trình kiểm định nhằm đảm bảo các công nghệ mới phù hợp với yêu cầu an toàn và hiệu suất.

Thực nghiệm khoa học và ứng dụng công nghệ có quan hệ chặt chẽ với nhau. Kết quả thực nghiệm tạo nền tảng phát triển công nghệ, trong khi nhu cầu công nghệ mới thúc đẩy khoa học tìm kiếm tri thức mới. Nhờ vậy, khoa học và công nghệ liên tục phát triển dưới tác động của thực tiễn xã hội.

Thực tiễn trong đời sống xã hội

Trong lĩnh vực xã hội, thực tiễn thể hiện qua các hoạt động quản lý, vận hành kinh tế, giáo dục và đời sống cộng đồng. Các chính sách kinh tế xã hội, dù được xây dựng trên lý thuyết kỹ lưỡng đến đâu, vẫn chỉ được đánh giá thông qua kết quả áp dụng trong đời sống thực tế. Khi một chính sách đem lại hiệu quả tích cực, nó được củng cố và nhân rộng; khi không hiệu quả, nó cần được điều chỉnh hoặc thay đổi.

Thực tiễn xã hội luôn biến động, do đó yêu cầu các nhà quản lý và hoạch định chính sách phải liên tục quan sát, tổng kết và cập nhật thông tin thực tế. Các lĩnh vực như giáo dục cũng đòi hỏi sự gắn kết giữa lý luận giảng dạy và hoạt động học tập thực tế. Khi lý luận giáo dục không phù hợp thực tiễn, chất lượng đào tạo sẽ bị ảnh hưởng.

Hoạt động xã hội mang tính phức tạp vì chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố như văn hóa, chính trị, kinh tế. Do đó, việc xây dựng đường lối và chính sách phải dựa trên các dữ liệu thực tiễn đáng tin cậy. Các trung tâm nghiên cứu và cơ quan phân tích xã hội hiện đại đóng vai trò thu thập, xử lý và cung cấp dữ liệu để hỗ trợ quyết định.

Phân biệt thực tiễn và kinh nghiệm

Thực tiễn và kinh nghiệm có mối liên hệ nhưng không đồng nhất. Thực tiễn là hoạt động vật chất có mục đích tác động lên thế giới nhằm tạo ra thay đổi. Kinh nghiệm là tri thức được tích lũy từ quá trình thực tiễn nhưng chưa được hệ thống hóa hoặc khái quát thành lý luận. Một cá nhân có thể sở hữu nhiều kinh nghiệm nhưng để tạo ra lý luận cần tổng hợp và phân tích chúng ở mức độ cao hơn.

Kinh nghiệm mang tính cá nhân hoặc nhóm nhỏ, thường giới hạn trong các tình huống cụ thể. Trong khi đó, thực tiễn mang tính rộng lớn, bao gồm toàn bộ các hoạt động xã hội và sản xuất. Kinh nghiệm có thể hữu ích nhưng không phải lúc nào cũng đúng nếu không được kiểm chứng bằng thực tiễn rộng hơn. Vì vậy, tri thức khoa học phải vượt lên khỏi kinh nghiệm rời rạc để đạt tính khách quan và phổ quát.

Bảng dưới đây cho thấy sự khác biệt cơ bản giữa hai khái niệm:

Tiêu chí	Thực tiễn	Kinh nghiệm
Bản chất	Hoạt động vật chất có mục đích	Tri thức rút ra từ hoạt động
Quy mô	Rộng, mang tính xã hội	Hẹp, mang tính cá nhân
Mức độ khái quát	Có thể tạo lý luận	Chủ yếu trực quan, chưa hệ thống
Tiêu chuẩn đánh giá	Kết quả và tác động thực tế	Độ lặp lại và độ tin cậy cá nhân

Kết luận

Thực tiễn giữ vai trò trung tâm trong triết học và trong tiến trình phát triển xã hội. Nó là nơi hình thành và kiểm nghiệm tri thức, là cơ sở vận động của khoa học, công nghệ và các lĩnh vực đời sống. Tư duy và lý luận chỉ thực sự có ý nghĩa khi gắn liền với thực tiễn và phục vụ cho nhu cầu cải tạo thế giới. Việc hiểu đúng bản chất của thực tiễn giúp con người đánh giá đúng giá trị của tri thức, tránh những quan điểm sai lầm tách rời thực tế.

Tài liệu tham khảo

• Stanford Encyclopedia of Philosophy. Epistemology and Practice. https://plato.stanford.edu/
• NIST. Scientific Method and Experimentation Standards. https://www.nist.gov/
• Oxford University Press. Foundations of Philosophy and Action.
• Routledge. Key Concepts in Philosophy.